W wielu artykułach i opiniach publikowanych na forach internetowych często rozpowszechniana jest teza o gigantycznej grabieży finansowej jaka spotkała Polskę po 1989. Grabież miała polegać na wytransferowywaniu z Polski dewiz przy wykorzystaniu patologicznych operacji na długu zagranicznym w wykonaniu FOZZ, banków dewizowych jak również "transferów walizkowych" po przewalutowaniu wypłaconych odsetek bankowych po stałym i gwarantowanym na okres 1,5 roku kursie USD ("gwarantowane" bez względu na zakres nieprzewidzianych, przyszłych wahań popytu i podaży dewiz w Polsce). Jeżeli rzeczywiście taka grabież występowała, to aby zasłużyć na takie miano musiała wywoływać negatywne skutki dla płynności dewizowej w gospodarce, zaopatrzenia w towary importowane czy stanu zadłużenia dewizowego państwa. Spróbuję przedstawić i ocenić zmiany w narażonych na straty poszczególnych elementów przepływów dewizowych Polski.
Płynność dewizowa państwa
Tabela 1 |
[mln USD] |
1988 |
1989 |
1990 |
1991 |
Odsetki zapłacone |
950 |
1066 |
430 |
888 |
Spłaty kapitału kredytu |
649 |
500 |
310 |
347 |
Nowe kredyty |
-259 |
-226 |
-428 |
-786 |
Kredyty MFW |
|
|
-479 |
-322 |
Saldo obsługi długu |
1340 |
1340 |
-167 |
127 |
|
Rezerwy dewizowe |
2250 |
2500 |
4650 |
3814 |
Przyrost rezerw dewizowych |
530 |
250 |
2150 |
-836 |
|
Import dewizowy towarów i usług |
6991 |
7987 |
9402 |
13463 |
|
Saldo podaży dewiz |
8861 |
9574 |
11385 |
12754 |
18435 |
24139 |
GUS (MRS 1989, DRS 1992), (I. Antowska-Bartosiewicz, W. Małecki. "Zadłużenie zagraniczne ...")
Jak widać w powyższym zestawieniu, płynność dewizowa państwa w zakresie obsługi importu i rezerw NBP poprawiła sięw latach 1990-91 o blisko 6 mld USD (w stosunku do lat 1988-89). Wyraźne poprawienie sytuacji w tym zakresie wystąpiło pomimo ujemnego w 1991 salda operacji dewizowych, nie związanych z oficjalnymi obrotami handlu zagranicznego czy obsługą długu :
Tabela 2 |
Transfery [mln USD] |
1988 |
1989 |
1990 |
1991 |
Transfery prywatne |
1433 |
1144 |
1676 |
308 |
Saldo błędów i opuszczeń |
-360 |
-178 |
360 |
-713 |
Saldo |
1073 |
966 |
2036 |
-405 |
2039 |
1631 |
GUS (MRS 1989, DRS 1992)
Saldo tych operacji w latach 1990-91 było o 400 mln USD gorsze niż w latach 1988-89 i nie miało żadnych negatywnych skutków w zakresie podaży dewiz dla obsługi importu czy też strat kursowych (bez rekompensaty w postaci odsetek od depozytów złotówkowych) po stronie sprzedających waluty - zarówno sektora publicznego jak prywatnego - które zaistniałyby w przypadku załamania się polityki dewizowej państwa (analogicznie jak w PRL latach 80-tych).
Dewizowe zadłużenie zagraniczne
Do kosztów polityki dewizowej po 1989 i źródeł finansowania wszelkich "grabieżczych transferów" (FOZZ, Bank Handlowy, ART-B), często zalicza się wzrost wartości dewizowego zadłużenia zagranicznego w 1990 o 7,7 mld USD :
Tabela 3 |
[mld USD] |
1985 |
1986 |
1987 |
1988 |
1989 |
1990 |
1991 |
Zagraniczne zadłużenie dewizowe |
29,3 |
33,5 |
39,2 |
39,2 |
40,8 |
48,5 |
48,4 |
GUS (MRS 1989, DRS 1992)
Wzrost zadłużenia dolarowego w 1990 wynikał przede wszystkim z kapitalizacji części zaległych odsetek w kwocie 2,5 mld USD (DRS 1992) oraz znacznego osłabienia kursu USD względem innych walut w których nominowane było zadłużenie - wzrost wyceny długu z tego tytułu oceniany jest na 4,2 mld USD, podobnie jak to było w 1987 (I. Antowska-Bartosiewicz, W. Małecki. "Zadłużenie zagraniczne ...").
Na podstawie struktury walutowej długu zagranicznego na koniec 1988 (to samo źródło) i kursów NBP z 1990 ( Archiwalne kursy walut NBP ) przeprowadziłem własne obliczenia różnic kursowych walut zadłużenia względem USD :
Tabela 4 |
|
Struktura walutowa
długu w 1988 |
Wzrost kursu walut
do USD w 1990 |
Struktura walutowa długu
skorygowana o zmiany kursowe w 1990 |
USD |
0,3790 |
0,00% |
0,3790 |
DM |
0,2340 |
13,16% |
0,2648 |
CHF |
0,1210 |
20,81% |
0,1462 |
FRF |
0,0830 |
13,53% |
0,0942 |
ATS |
0,0690 |
13,03% |
0,0780 |
GBP |
0,0330 |
19,21% |
0,0393 |
Inne |
0,0810 |
0,00% |
0,0810 |
Razem |
1,0000 |
|
1,0825 |
|
Wycena długu na koniec 1989 [mld USD] |
40,80 |
Kursowy wzrost wyceny długu 1990 [mld USD] |
3,34 |
Powyższa wycena jest zaniżona ponieważ nie uwzględnia spadku udziału długu nominowanego w USD z tytułu osłabienia tej waluty także w roku 1989 oraz wzrostu wyceny długu dla 8,1% zadłużenia w walutach innych i skapitalizowanych w lutym 1990 odsetek, dla których nie znalazłem danych o strukturze walutowej (a wg danych NBP prawie wszystkie notowane waluty wymienialne umocniły się do USD - za wyjątkiem funta libańskiego i tureckiego, dolara kanadyjskiego i australijskiego oraz rupii indyjskiej).
Jedynie kwota ok. 1 mld USD dotyczyła nowych pożyczek zaciągniętych w 1990 (uwzględnione w bilansie podaży dewiz w Tabeli 1).
Dewizowe zadłużenie krajowe
Innym źródłem podwyższonej płynności dewizowej po 1989 miały być depozyty dewizowe na kontach walutowych ludności i przedsiębiorstw zgromadzone w czasach PRL. Chodzi o uznanie przez Skarb Państwa roszczeń 4 banków (NBP, Banku Handlowego w Warszawie SA, Banku Pekao SA i PKO BP), związanych z rozliczeniami dotyczącymi operacji zagranicznych w latach 80-tych na sumę 5,3 mld PLN. Wymienione banki otrzymały korzystnie oprocentowane obligacje Skarbu Państwa, nominowane w USD; wartość przekazanych wyemitowanych 1.01.1991 obligacji wynosiła 5,453 mld USD.
Poniżej przedstawiam argumenty na prawdziwość oficjalnej wersji o wykorzystaniu depozytów dewizowych na obsługę operacji zagranicznych w latach 80-tych :
1) dewizy z bankowych kont walutowych przeznaczone na przewalutowanie w 1990 jakichkolwiek kwot w USD - w tym 5,453 mld USD (musiałyby zawierać się tutaj też należne odsetki dla posiadaczy depozytów, a więc rzeczywista kwota kapitału możliwa do użycia w celu obsługi wymiany musiałaby być mniejsza) - nie mogły spowodować żadnych strat kursowych przy stałym kursie USD w NBP - po takiej wymianie w bankach znalazłaby się kwota wymienialnych PLZ stanowiąca równowartość sprzedanych USD + ewentualnie marża wymiany - w takiej sytuacji dokapitalizowanie nie byłoby potrzebne; straty kursowe sięgające prawie całości kwot depozytów walutowych mogły powstać pod warunkiem ich wymiany przed wybuchem hiperinflacji i związanymi z nią skokowymi wzrostami kursów USD, w szczególności z II połowy 1989,
2) konta walutowe w bankach PRL były prowadzone w celu pozyskania dewiz na bieżące potrzeby państwa (banki w PRL nie udzielały wewnątrzkrajowych kredytów walutowych dla ludności i przedsiębiorstw; lokowanie tych środków na Zachodzie, na procent znacznie niższy od karnych odsetek naliczanych od przeterminowanego polskiego długu, byłoby bardzo nieracjonalne; trzymanie nieulokowanej gotówki dewizowej w skarbcach bankowych i pozyskiwanie środków na należne odsetki z innych źródeł - np. z eksportu - byłoby wręcz absurdalne) :
http://media.pekao.com.pl/PressOffice/text_format.jsp?prs_id=9160
" Zadłużona i uzależniona od zachodniego importu polska gospodarka potrzebowała dolarów, których szukano w skarpetach Polaków.[...]Dlatego na różne sposoby zachęcano ich do przeniesienia tych oszczędności do banku."
Pozyskane w ten sposób dewizy były następnie przekazywane na dowolny, wskazany przez władze cel np :
http://www.naszawitryna.pl/ksiazki_140.html
"..Operacje własne banków dewizowych są praktycznie nie kontrolowane przez Państwo, dowodem może być fakt przekazania 2 mld USD do Banku Handlowego S.A., będących depozytem ludności na skutek decyzji b. wiceministra finansów ob. Dorosza bez żadnych zabezpieczeń zwrotu tych pieniędzy." (Andrzej Dorosz był wiceministrem finansów rządów PRL w latach 1986-89 - http://www.medianet.pl/~naszapol/0827/0827siei.php ).
Wypłaty dewiz zgromadzonych na kontach lub przelewanych z zagranicy były natomiast realizowane w PRL w postaci Bonów Towarowych Pekao lub Marynarskich Bonów Towarowych, które można było wykorzystać na zakupy w sklepach eksportu wewnętrznego ( używano ich również do wypłaty reszty z zakupów opłacanych oryginalnymi dewizami - wg http://pl.wikipedia.org/wiki/Bon_towarowy_PeKaO bony "służyły jako mechanizm drenażu zasobów dewizowych obywateli PRL"). Dopóki stan depozytów walutowych stale się powiększał mógł być wykorzystywany klasyczny mechanizm piramidy finansowej (analogicznej do obecnego ZUS) : ewentualne finansowanie importowanego ze strefy dewizowej części zaopatrzenia Pewexów i Baltony na pokrycie zakupów za bony wypłacane z banków, mogło być realizowane z części kolejnych kwot dewiz wpłacanych na konta walutowe. W sytuacji zagrożenia masowych wypłat z kont walutowych można było natomiast zawiesić do odwołania wszelkie wypłaty i transfery, podobnie jak to się stało po ogłoszeniu stanu wojennego : http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19810290162 (par. 3 pkt.2).
W 1991 zobowiązania państwa w bonach towarowych lub inaczej mówiąc w należnych towarach Pewexu i Baltony dopisano po prostu do oficjalnego długu publicznego nominowanego w dewizach (podobnie postąpiono w przypadku innych oszczędności wymienialnych na dedykowane dobra tj. niezrealizowane w PRL wkłady z książeczek mieszkaniowych i przedpłaty na samochody).
Podsumowanie
Polityka gospodarcza i dewizowa wdrożona po 1989 przyniosła radykalną poprawę płynności dewizowej i poprawę zaopatrzenia w niezbędne dla gospodarki i obywateli importowane towary i usługi, których chroniczny deficyt był - moim zdaniem - główną barierą rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego począwszy od II połowy lat 70-tych.
Głównymi źródłami poprawy podaży dewiz było zwiększenie eksportu (zarówno oficjalny jak i nieoficjalnego - tzw. "przygranicznego"), możliwego dzięki liberalizacji handlu zagranicznego i detalicznego wewnętrznego oraz zniesieniu centralnej dystrybucji dóbr w obrocie hurtowym (kosztem uprzywilejowanego dotychczas strategicznego przemysłu zbrojeniowego i produkującego na potrzeby ZSRR oraz całego ich zaplecza, które pochłaniały ogromne zasoby surowców, energii i dewiz bez korzyści dla konsumentów). Z drugiej strony - dzięki wprowadzeniu wewnętrznej wymienialności złotego oraz możliwości bezstratnej akumulacji nadwyżek finansowych w złotówkach - został radykalnie ograniczony spekulacyjny popyt na dewizy oraz towary.
Źródła :
1) Zadłużenie zagraniczne Polski do końca 1991 / Iwona Antowska-Bartosiewicz, Witold Małecki.
2) Polityka finansowa w okresie transformacji - doświadczenia lat 90-tych / Praca zbiorowa pod kierunkiem A. Wernika
2) Duży Rocznik Statystyczny1992 / GUS
3) Mały Rocznik Statystyczny 1989 / GUS